Osmanlıların Batı dünyasıyla ilişkilerinin yoğunlaştığı 19. yüzyılda Avrupa tarzı tiyatro faaliyetleri de ülkede vücut bulmaya başlamış, Ermeni toplumu ise bu alana hayli ilgi göstererek tiyatronun İstanbul’daki gelişimine önemli katkılar sunmuştu. 1840’larda hem Beyoğlu’nda hem de Hasköy, Kuzguncuk, Ortaköy gibi yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde, Ermeniler kendi yazdıkları ve Batı dillerinden Ermeniceye çevirdikleri oyunları sahnelemeye başladılar. Aralarında Minas Pıjişgyan gibi tiyatro okulu kuranlar da vardı, Kevork Varjabetyan gibi bir eğitim kurumu çatısı altında tiyatro sahnesi açanlar da. Zaten sahne sanatlarına karşı gösterdikleri bu yoğun ilgi, yüzyılın ortası itibariyle ardı ardına kurdukları çok dilli tiyatro topluluklarıyla taçlanmaya başlamıştı. Vaspuragan Tiyatrosu, Mağakyan Tiyatrosu, Şark Tiyatrosu, Güllü Agop’un Asya Kumpanyası, Mardiros Minakyan’ın Osmanlı Dram Kumpanyası ve Mıgırdiç Beşiktaşlıyan’ın öncülüğünde kurulan Ortaköy Tiyatroseverler Derneği gibi.
Bu tiyatro grupları, Tanzimat döneminde sayısı artan özel salonlar ile bazı okulların içinde kurulan sahnelerde seyirciyle buluşmaya başladılar. Bunlardan biri, Ortaköy Mektep Tiyatrosu ismini taşıyordu ve Tarkmanças Mektebi çatısı altında perdelerini açmıştı. Ortaköy’deki ilk oyunlar, modern Ermeni tiyatrosunun mimarlarından biri sayılan Mıgırdiç Beşiktaşlıyan’ın öncülüğünde 1850’lerin ilk yarısında sahnelenmeye başladı. Dönemin basınında çıkan haberlere göre, öğrencilerden oluşan tiyatro toplulukları önce Klasik Ermenice dramlar ve trajediler sahneye koymuş fakat kısa süre sonra Beşiktaşlıyan’ın gündelik Ermenicede kaleme aldığı oyunlar daha fazla ilgi görmeye başlamıştı. Hatta 1856’da yazdığı Gornag adlı eserin gördüğü ilgi, Hagop Amira Balyan’ın 1.500 altınlık bir bütçeyle Ortaköy’e 1858’de bir tiyatro binası inşa etmesine dahi vesile oldu. Bu girişim, tiyatronun okul salonlarına bağımlılığını sona erdiren ve Şark Tiyatrosu’nun kuruluşuna zemin hazırlayan önemli bir adımdı.
Ortaköy’deki tiyatro faaliyetleri 1860’larda hızla gelişti ve 1867’de Ortaköy Tiyatroseverler Derneği’nin kuruluşuyla daha da güçlendi. Ağırlıklı olarak öğrencilerden oluşan bu dernek, takip eden yıllarda pek çok değerli sanatçının seyirciyle buluşmasını sağlarken, aynı zamanda Tovmas Berents’in Aldatılan Eğinli adlı ilk telif eserini sahneye koyarak Osmanlı Ermeni Tiyatrosu tarihinde önemli bir yer de kazandı. Ortaköy’de kurulan diğer bir tiyatro topluluğu ise, daha çok yerli oyunları sahneleyen Paresirats Ermeni Tiyatrosu’ydu. Bazı kaynaklara göre, Balyanların inşa ettikleri yeni tiyatro binasının ismi de Paresirats idi.
Ortaköy Tiyatrosu, Bedros Mağakyan’ın yönetimindeki 1872-1873’te en parlak dönemini yaşadı. Bu kısa ama görkemli sayılan dönem, Çalgıcıoğlu’na göre piyeslerin seçiminden organizasyondaki titizliklere ve oyuncuların kalitesine kadar tiyatro tarihinde önemli bir yere sahip oldu. 20. yüzyılın başına kadar faaliyetlerine devam eden Ortaköy Tiyatrosu, bu dönem boyunca pek çok öğrenciye tiyatroyu sevdirirken, aynı zamanda Manus Sisak, Haçik Papazyan, Mardiros Mınakyan, Aznif Hraçya, Merope Kantarcıyan gibi değerli sanatçıları da seyirciyle buluşturdu. Perdelerini ne zaman kapattığına dair net bir bilgiye ulaşılamayan bu tiyatronun II. Meşrutiyet döneminde faal olduğunu kanıtlayan en yakın tarihli belge ise, Değirmenci Kızı adlı oyunun Ekim 1910’da sahneleneceğini duyuran Tanin gazetesindeki bir ilandı.
Adam Mestyan, “A Garden with Mellow Fruits of Rafinement” Music Theatres and Cultural Politics in Cairo and Istanbul, 1876-1892 (Doktora Tezi, Central European University, 2011), 100, 245.
Fırat Güllü, “Osmanlı Tiyatrosu Tarihçiliğine Eleştirel Bir Bakış Denemesi”, Artizan, 18.05.2008.
Mehmet Fatih Uslu, “İstanbul’da Modern Tiyatronun Doğuşu ve Gelişimi”, Büyük İstanbul Tarihi, c. 7 (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016): 528-538.
Taline Ter Minassian, “Les Arméniens de Constantinople au XIXe siècle. Éssai de topographie urbaine.”, Remmm, s. 107-110 (2005): 143-160.
“Değirmenci Kızı”, Tanin, 21.10.1910.