Beşiktaş Tayyare Fabrikası, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk sivil havacılık girişimlerinden biriydi. Sanayici Nuri Demirağ tarafından 1936’da kurulan, 1943’e kadar çatısı altında aralıksız üretim ve çeşitli uçuş eğitimleri düzenlenen bu tesis, Hayrettin İskelesi’nin arkasında, eski Austro Tütün Deposu’nun bitişiğindeki arsada yer alıyordu.

1886’da Divriği’de dünyaya gelen Nuri Demirağ, 1930’larda ülkede inşa edilmesine katkıda bulunduğu binlerce kilometrelik demiryolu hattıyla ün yapmış, bu nedenle Mustafa Kemal Atatürk tarafından Demirağ soyadına layık görülmüştü. Demiryolundan sonra ise sıra havacılığa gelmiş ve Nuri Demirağ, yine ülke kalkınmasına bir katkı daha sunabilmek için kolları sıvamıştı. Yaklaşık 8 yıl boyunca üzerine çalıştığı yeni projesinin mekanı Beşiktaş oldu.

Demirağ’ın fabrikası bir montaj atölyesi, bir marangozhane, bir motor ve pervane imalathanesi, dökümhane ile malzeme muayene ve teknik laboratuvarından oluşan bir yerleşkeydi. Fabrikanın Beşiktaş sahiline kurmasının ardında birkaç olasılık bulunuyordu. Bunlardan ilki, fabrika yerleşkesinin hemen yanında demir strüktürlü yapıların bulunması, diğeri uçak üretimi için deniz nakliyesinin sağlayacağı kolaylıktı. İleri sürülen başka bir neden ise, Demirağ’ın deniz uçağı üretimini de planlamış olma ihtimaliydi. Bu olasılıkların ötesinde kesin olan bilgi, bu tesisin inşası öncesinde Demirağ’ın yurtdışına giderek benzer örnekleri yerinde incelediği ve Beşiktaş Tayyare Fabrikası’nı bu gözlemleri ışığında ortaya çıkardığıydı.

Türkiye’nin ilk yerli uçağı Beşiktaş’taki bu fabrikada üretildi ve 1941 yılında Demirağ’ın memleketi olan Sivas Divriği’ye gidip geldi. Ne var ki Cumhuriyet tarihinin havacılık alanındaki en önemli girişimlerinden biri olan bu fabrikanın kaderi, aslında daha 1938 yılındaki bir olayla belli olmuştu. Türkiye’nin ilk uçak mühendislerinden Selahattin Reşit Alan, Beşiktaş’ta üretilen Nu.D 38 tipi uçakla Eskişehir’e inerken pilotaj hatası yapmış ve uçağın hendeğe takılıp düşmesiyle hayatını kaybetmişti. Bu olayın üzerine, Türk Hava Kurumu Demirağ’a sipariş ettiği ve üretimine başlanan uçakları satın almaktan vazgeçti. Türk Hava Yolları’nın da benzer şekilde ilgisini çekmesinin ardından, Demirağ büyük bir zarara uğradı ve 1943 yılında fabrikanın faaliyetlerini durdurmak zorunda kaldı.

Nedime Tuğba Yusufoğlu ve Nuran Kara Pilehvarian, “Beşiktaş Tayyare Fabrikası (1936-1943)”, Megaron, c. 12, s. 2 (2017): 249-262.
Nuri Demirağ’ın Hayat ve Mücadeleleri (İstanbul: Nu. D. Matbaası, 1957).
Ziya Şakir, Nuri Demirağ Kimdir?.. (İstanbul: Kenan Matbaası, 1947).
Mualla Mezhepoğlu’yla 15 Ocak 2018 tarihinde Bebek’te yapılan sözlü tarih görüşmesi.
Ahmet Murat’la 16 Ocak 2018 tarihinde Vişnezade’de yapılan sözlü tarih görüşmesi.
Zafer Arapkirli’yle 9 Şubat 2018 tarihinde Balmumcu’da yapılan sözlü tarih görüşmesi.
Turan Okar’la 22 Şubat 2018 tarihinde Ortaköy’de yapılan sözlü tarih görüşmesi.
Atacan Türk’le 14 Temmuz 2021 tarihinde Levent’te yapılan sözlü tarih görüşmesi.