Yaklaşık 50 yıl boyunca aralıksız eğitim öğretim faaliyetlerine devam eden, bu süre boyunca II. Abdülhamid, İttihat Terakki ve Cumhuriyet dönemlerine tanıklık eden ülkenin en eski özel okullarından biri, Şemsülmekatip ya da Türkçe ismiyle Okullar Güneşi idi.

Osmanlıların modernleşme süreci içinde, eğitim sistemindeki yenilikçi adımlardan biri olarak 1891’de kurulan Şemsülmekatip, ilk yıllarında varlıklı ailelerin çocuklarının devam ettiği bir kurum hüviyetindeydi. Diğer yandan, hem kurucuları hem de bünyesindeki öğretmenler arasında geleneksel yaklaşımda olanlar da vardı, laik bir eğitim sisteminin taraftarı olanlar da. Nitekim Şemsülmekatip, toplumun gelenekçi fakat eğitimde bir reform arayışı içindeki seçkinlerinin bir araya geldiği bir okul oldu. Bu özelliğiyle geleneksel ile modern düşünceyi harmanlayan, özellikle orta-üst refah düzeyindeki Müslüman tebaadan çocuk ve gençlere farklı bir eğitim tecrübesi sunan önemli bir örnek oldu.

1886’da dünyaya gelen ve birinci sınıfı Şemsülmekatip’te okuyan eğitimci, yazar ve milletvekili İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, otobiyografisinde yaklaşık bir yıl geçirdiği bu okulla ilgili bazı gözlemlerini aktarırken, eğitim metodunda dikkatini çeken yeniliklerden de söz etmişti. Örneğin okulda resimli güzel okuma kitapları kullanılıyor, öğrenciler kır gezintilerine çıkarılıyor ve ders dışı zamanlarda öğretmenleriyle bir araya gelerek sohbet edebiliyorlardı. Baltacıoğlu’ndan yaklaşık kırk yıl sonra, 1930’ların ortasında buraya devam eden Çelik Gülersoy ise, okulun pedagojik açıdan farklılığını vurgularken, daha ilkokul sınıflarında Fransızca dersi aldıklarını, okulda verilen her derste ve yapılan her uygulamalı çalışmada mutlaka sanatsal ve estetik kaygılar güdüldüğünü anılarında anlatmıştı.

II. Meşrutiyet’in ilanının ardından faaliyetlerine aralıksız devam eden okul, bir İttihat ve Terakki Mektebi’ne dönüşmese de, dönemin yenilikçi koşulları altında gelişimini sürdürdü. İlk sınıfı okuduğu mektebine yıllar sonra yönetici olarak geri dönen İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, daha önce Fındıklı’da bir köşk içinde bulunan kurumu, doğayla daha iç içe bir eğitim için 1913’te Çamlıca’daki Kamondo Köşkü’ne taşıdı. Kır gezilerinden teatral etkinliklere kadar birçok eğitim faaliyeti bir süre daha burada devam etti. Ne var ki, savaş koşulları altında okulun mevcudu hızla düşerken, askerler okulun bahçesini talim sahasına dönüştürdü ve okul yeniden karşı tarafa taşındı. Şemsülmekatip’in son durağı, Beşiktaş’ın Yıldız mahallesi oldu.

Yıldız’da bahçe içinde bir köşkte faaliyetlerine devam eden Şemsülmekatip, Cumhuriyet’in ilk yıllarında kentin diğer pek çok okuluna kıyasla öğrencilerine geniş olanaklar sunuyordu. Jimnastik ve toplantı salonları, tarım dersi yapılan geniş bahçesi, çocukların el becerisi kazandıkları atölyeleri, tiyatro ve ebru gibi sanatsal dersleriyle, buraya devam eden ilkokul çağındaki çocuklar için etkileyici bir ortama sahipti. Okulun 1930’ların başından itibaren gazetelere verdiği detaylı ilanlarda, hem eğitim alanındaki köklü geçmişi öne çıkarılıyor hem de ana, ilk ve orta sınıflara gündüzlü ve yatılı öğrenci kaydedilebildiği duyuruluyordu.

Ekim 1935’te okulun ismi değiştirildi ve bu tarihten sonra gazetelere verilen ilanlarda, öğrenciler artık Şemsülmekatip’e değil, Okullar Güneşi’ne davet edilmeye başlandı. Bu değişim, bir yandan okulun ismini Türkçeleştirirken diğer yandan başka okullarla denkliğini meşrulaştırmış oluyordu. Okullar Güneşi, Şubat 1940’ta kapatıldı. Gerekçe olarak dönemin basınında bütçe yetersizliği, idari sorunlar ve bazı yolsuzluk iddiaları gündeme gelse de, Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’e göre asıl neden, ülkede ilköğretimin ücretsiz olması gerekliliği ve Okullar Güneşi’nin yeterince öğrencisi olmamasıydı.

H. Aliyar Demirci, Enes Özkan, “II. Abdülhamit Devrinden Milli Şef’li Yıllara Bir Özel Okul: Şemsülmekatip’ten Okullar Güneşi’ne”, Belgi, s. 22 (2021): 803-824.
İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Hayatım, haz. A. Y. Baltacıoğlu (İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1998), 26-38, 186-201.